این سوره بقول بعضى مفسران مکى است و بقول بعضى مدنى، نوزده آیتست هفتاد و دو کلمه، دویست و هفتاد حرف، و درین سوره از منسوخات هیچ چیز نیست.
و در خبر ابى بن کعب است از مصطفى (ص) که: هر که این سوره برخواند الله تعالى بعدد هر حرفى که بر ابراهیم و موسى و عیسى علیهم السلام فرو فرستاد او را ده نیکى در دیوان اعمال بنویسند. و در آثار سلف است که: هر که سورة الاعلى بر خواند چنانست که پنج یکى از قرآن خواند. و رسول خدا (ص) خواندن این سوره دوست داشتى. و هر گه که بخواندن این سوره آغاز کردى گفتى: «سبحان ربى الاعلى» و بزرگان صحابه چون على (ع) و زبیر و عبد الله عباس و عبد الله زبیر و عبد الله عمرو و ابو موسى اشعرى رضی الله عنهم چون در نماز این سوره خواندندى، بگفتندى: «سبحان ربى الاعلى» ضحاک گفت: من قرأها فلیقرأها کذلک هر که این سوره خواند تا آن کلمات بگوید، چنان که ایشان گفتند. و تأویل سبح اسْم ربک الْأعْلى این نهادند که قل: «سبحان ربى الاعلى». معنى آنست که بگو اى محمد: «سبحان ربى الاعلى» و اول کسى که «سبحان ربى الاعلى» گفت میکائیل بود. مصطفى (ص) جبرئیل را بپرسید که: «گوینده این کلمات را در نماز یا در غیر نماز ثواب چیست»؟
فقال یا محمد! ما من مومن و لا مومنة یقولها فی سجوده او فی غیر سجوده الا کانت له فی میزانه اثقل من العرش و الکرسى و جبال الدنیا و یقول الله صدق عبدى انا اعلى فوق کل شیء و لیس فوقى شیء، اشهدوا ملائکتى انى قد غفرت لعبدى و ادخلته جنتى فاذا مات زاره میکائیل کل یوم. فاذا کان یوم القیامة حمله على جناحه فیوقفه بین یدى الله عز و جل فیقول: یا رب شفعنى فیه، فیقول قد شفعتک فیه اذهب به الى الجنة
و قال عقبة بن عامر: لما نزلت فسبحْ باسْم ربک الْعظیم، قال رسول الله (ص): اجعلوها فى رکوعکم، فلما نزل سبح اسْم ربک الْأعْلى قال صلى الله علیه و سلم: اجعلوها فی سجودکم.
قوله: سبح اسْم ربک الْأعْلى یعنى: قل «سبحان ربى الاعلى». و الى هذا التأویل ذهب جماعة من الصحابة و التابعین. و قال قوم: معناه: نزه ربک الْأعْلى عما یقول فیه الملحدون و یصفه به المبطلون و جعلوا الاسم زائدة فی الآیة دخلت لتحسین الکلام کقوله: «و أصْلحوا ذات بیْنکمْ» و یحتج بهذا من یجعل الاسم و المسمى واحدا لان احدا لا یقول سبحان اسم الله سبحان اسم ربنا. انما یقول سبحان الله سبحان ربنا. فکان معنى سبح اسْم ربک: «سبح ربک». و قیل: الاسم صفته و معناه نزه وصفه عما لا یلیق به. و قیل: نزه اسمه عن ان تسمى به غیره فلا یسمى احد الله غیره تعالى ذکره و جلت عظمته. و قال: ابن عباس: معناه: صل بامر ربک أعلى أی علا کل شیء قدرة و سلطانا و الالف للمبالغة لا للمقابلة.
الذی خلق فسوى اى خلق کل ذى روح فسوى خلقته و خص کل واحد بتألیف و نظم على ما اراده و قیل: سوى الیدین و الرجلین و العینین.
و قیل: سوى اى عدل قامته. و قیل: خلقه مستویا متقنا محکما لیدل على علم فاعله و اراد به.
و الذی قدر فهدى قرأ الکسائى بتخفیف الدال قدر و شددها الآخرون و هما بمعنى واحد و المعنى: «قدر» الارزاق «فهدى» لاکتساب الارزاق و المعاش. و قیل: «قدر» الخلق ازواجا ذکرا و انثى ثم هداهم لوجه التوالد و التناسل و علمهم کیف یأتیها و کیف تأتیه. و قیل: هدیه الى اجتناب المضار و ابتغاء المنافع.
و قیل: «هدى» الانسان لمصالحه و البهائم لمراتعها. و قیل: «هدیه السبیل إما شاکرا و إما کفورا»، و قیل: «قدر» السعادة و الشقاوة علیهم. ثم یسر لکل واحد من الطائفتین سلوک ما «قدر» علیه. و قیل: «قدر» الذنوب على عباده ثم هداهم الى التوبة.
و قیل: «قدر» فى الرحم تسعة اشهر اقل او اکثر «فهدى» للخروج من الرحم، و قیل: جعل الهدایة فی قلب الطفل حتى طلب ثدى امه و میزه من غیره.
و الذی أخْرج الْمرْعى اى انبت ما ترعاه الدواب من بین اخضر و اصفر و احمر و ابیض.
«فجعله» بعد الخضرة «غثاء» هشیما بالیا کالغثاء الذى تراه فوق السیل «احوى» اى اسود بعد الخضرة و ذلک ان الکلاء اذا جف و یبس اسود. و قال الزجاج: فیه تقدیم و تأخیر و تقدیره «أخْرج الْمرْعى» «احوى» «فجعله غثاء» و یکون «احوى» فى موضع نصب على الحال یرید «و الذی» انبت الزرع و النبات من الارض اخضر یضرب الى الحوة و هی السواد، اى من شدة خضرته یعنى: که از سیرابى سیاه بام بود و از سبزى با سیاهى میگراید. هم چنان که گفت: «مدْهامتان» ثم «فجعله غثاء» اى جففه حتى صیره هشیما جافا کالغثاء الذى تراه فوق الماء.
«سنقْرئک فلا تنْسى» اى سنجمع حفظ القرآن فی قلبک و قراءته فی لسانک حتى «فلا تنْسى» کقوله: «إن علیْنا جمْعه و قرْآنه». قیل: کان النبی (ص) یتلقف القرآن من جبرئیل بسرعة فکان اذا قرأ آیة کان ان یسبقه بالتلقف مخافة ان ینسى فانزل الله سبحانه «سنقْرئک فلا تنْسى». فلم ینس بعدها شیئا من القرآن البتة ما عاش و فی هذا اعجاز عظیم. و قوله: إلا ما شاء الله اى مما لم یقع به التکلیف فی التبلیغ و لا یجب علیه اداوه فینسیه الله سبحانه اذا شاء. و قال الحسن و قتادة: إلا ما شاء الله ان ینسیه برفع حکمه و تلاوته کما قال تعالى: «ما ننْسخْ منْ آیة أوْ ننْسها» و الانساء نوع من النسخ و نسخ الله عز و جل من کتابه ثلاثة الوان، منها ما انسى رسوله و وضع عنه حکمه و منها ما انساه و اثبت حکمه کالرجم و لآیتان تشملان معا هذین اللونین و اللون الثالث ما اثبت ظاهره و وضع عنه حکمه. و قیل: سنقْرئک فلا تنْسى اى نعلمک و نحفظ علیک ما نقرأه فلا تترک العمل بما امرت به.
إلا ما شاء الله ان لا تعمل به بالنسخ. حکى ان ابن کیسان النحوى حضر مجلس الجنید یوما فقال: یا با القاسم ما تقول فی قوله عز و جل: «سنقْرئک فلا تنْسى»؟
فاجابه مسرعا کانه تقدم السوال قبل ذلک باوقات لا تنسى العمل به فاعجب ابن کیسان ذلک اعجابا شدیدا. و قال: لا یفضض الله فاک مثلک تصدر قوله: إنه یعْلم الْجهْر و ما یخْفى من القول و الفعل. قیل: یعنى اعلان الصدقة و اخفاها.
و نیسرک للْیسْرى اى للخلة الیسرى. و الیسرى الفعلى من الیسر و هو سهولة عمل الخیر، اى نسهل لک العمل الذى یوصلک الى الجنة. و قیل: معناه نوفقک للشریعة الیسرى و هی الحنیفیة السمحة السهلة. و قیل. هو متصل بالکلام الاول معناه: إنه یعْلم الْجهْر اى ما تقرأه على جبرئیل اذا فرغ من التلاوة و ما یخْفى ما تقرأه فی نفسک مخافة النسیان ثم وعده فقال: و نیسرک للْیسْرى اى نهون علیک الوحى حتى تحفظه و تعلمه.
«فذکرْ» اى عظ بالقرآن و بالله رغبة و رهبة «إنْ نفعت الذکْرى» تجىء فى العربیة «ان» مثبتة لا لشرط فیکون بدل قد کقوله عز و جل: و ذکرْ فإن الذکْرى تنْفع الْموْمنین و معنى هذا انه قد علم (ص) ان «الذکرى» تنفع لا محالة اما فی ترک الکفر او ترک المعصیة او فی الاستکثار من الطاعة و هو حث على ذلک و تنبیه على انه ینفع.
سیذکر منْ یخْشى اى سیتعظ بالقرآن من یخشى الله سبحانه و یخشى عقوبته قیل: نزلت فی عثمان بن عفان. و قیل: قوله: إنْ نفعت الذکْرى «ان» شرط و جوابه قوله: «سیذکر» الا انه ارتفع لاجل السین التى فیه و هی تنوب مناب الفاء و معناه: «ان» تنفع «الذکرى» یذکر من یخشى.
یتجنبها الْأشْقى اى و یتجنب «الذکرى» «الاشقى» الکافر.
الذی یصْلى النار الْکبْرى یعنى: نار جهنم و الصغرى نار الدنیا. وفی الخبر عن ابى هریرة عن النبی (ص) قال: ان نارکم هذه جزء من سبعین جزء من نار جهنم غسلت بماء البحر مرتین و لولا ذلک لما خلقت فیها منفعة.
و قیل: النار الْکبْرى الطبقة السفلى من جهنم.
ثم لا یموت فیها و لا یحْیى موتا بصفة و حیاة بصفة اى لا یموت موتا مریحا و لا یحیى حیاة ملذة. نزلت هذه الآیة فی عتبة بن الولید و ابى جهل.
قدْ أفْلح منْ تزکى اى صادف البقاء و نال الفوز و النجاة من قال لا اله الا الله و تطهر من الشرک هذا قول عطاء و عکرمة و ابن عباس. و قیل: من صار زاکیا بان عمل صالحا. و قال قتادة: ترید به الزکاة المفروضة و قیل: «تزکى» اى اسلم و صدق.
و ذکر اسْم ربه یعنى الشهادة «فصلى» یعنى: «و صلى» مع الشهادة و هذه الکلمات تجمع ارکان الایمان التزکى: التصدیق، و الذکر: الشهادة، و الصلاة: العمل.
و قیل: نزلت فی زکاة الفطر و صلاة العید و التکبیر فیه و یروى هذا عن عمرو بن عوف المزنى عن رسول الله (ص) و عن ابى العالیة و عمر بن عبد العزیز و غیرهم. و فی هذا التفسیر نظر و اضطراب لان هذه السورة فی قول اکثر العلماء مکیة و لم یکن بمکة صوم و لا زکاة فطر و لا عید الا ان تکون السورة مدنیة و هو فی قول بعضهم. و قال بعض الفقهاء من المتأخرین: یجوز ان یکون النزول سابقا على الحکم کما قال: و أنْت حل بهذا الْبلد فالسورة مکیة و ظهر اثر الحل یوم الفتح حتى
قال (ص): «احلت لى ساعة من نهار و کذلک نزل بمکة سیهزم الجمع و یولون الدبر. قال عمر بن الخطاب: کنت لا ادرى اى الجمع یهزم، فلما کان یوم بدر رأیت النبی (ص) یقول: «سیهْزم الْجمْع و یولون الدبر».
و عن جابر بن عبد الله: قال: قال رسول الله (ص): قدْ أفْلح منْ تزکى قال: «من شهد ان لا اله الا الله و خلع الانداد و شهد انى رسول الله».
و ذکر اسْم ربه فصلى قال: هى الصلوات الخمس و المحافظة علیها حین ینادى بها و الاهتمام بمواقیتها.
قال النبی (ص): «علم الایمان الصلاة فمن فرغ لها قلبه و حافظ علیها بحدودها فهو مومن».
و قیل: الصلاة هاهنا الدعاء. قوله: بلْ توْثرون الْحیاة الدنْیا قرأ ابو عمرو و یعقوب بالیاء و الضمیر للاشفین.
و قرأ الآخرون بالتاء یخاطب بها کفار قریش ایضا و تقدیره: قل لهم بلْ توْثرون الْحیاة الدنْیا على الآخرة. و قیل الخطاب للمومنین اى بلْ توْثرون الاستکثار من الدنیا على الاستکثار من الآخرة.
و الْآخرة خیْر للمومنین «و أبْقى» للجزاء و الثواب. قال عرفجة الاشجعى کنا عند ابن مسعود و قرأ هذه الآیة فقال لنا: أ تدرون لم آثرنا «الْحیاة الدنْیا» على الآخرة؟ قلنا: لا . قال: لان الدنیا احضرت و عجل لنا طعامها و شرابها و نسائها و لذتها و بهجتها، و ان الآخرة نعتت لنا و زریت عنا فاخذنا العاجل و ترکنا الآجل.
و الْآخرة خیْر و أبْقى تجىء فی کلام العرب افعل بمعنى الفاعل کثیرا و هذا من جملته، و قال قتادة و الْآخرة خیْر فى الخیر «ابقى» فى البقاء.
«إن هذا» یعنى: ما ذکر من قوله: قدْ أفْلح منْ تزکى اربع آیات لفی الصحف الْأولى اى فی الکتب الاولى التى انزلت قبل القرآن ذکر فیها فلاح المتزکى و المصلى و ایثار الخلق الدنیا و ان الْآخرة خیْر و أبْقى. ثم بین الصحف. فقال: صحف إبْراهیم و موسى و قیل: السورة کلها فی الصحف الاولى. و قیل جمیع القرآن فی الصحف الاولى، و قیل: ان فی «صحف إبْراهیم» ینبغى للعاقل ان یکون حافظا للسانه، عارفا بزمانه، مقبلا على شأنه و فی حدیث ابى ذر (رض) قال قلت: یا رسول الله کم انزل الله من کتاب؟ قال: مائة و اربعة کتب، منها على آدم عشر صحف و على شیث خمسین صحیفة و على اخنوخ و هو ادریس ثلاثین صحیفة و هو اول من خط بالقلم و على ابراهیم عشر صحائف، و التوریة و الانجیل و الزبور و الفرقان.
و عن عائشة قالت: کان رسول الله (ص) یقرأ فی الرکعتین اللتین یوثر بعدهما بسبح اسْم ربک الْأعْلى قلْ یا أیها الْکافرون و فی الوتر «بقل هو الله أحد» و قلْ أعوذ برب الْفلق و قلْ أعوذ برب الناس.